Zaanse lente?

Begin maart publiceerde de gemeente Zaanstad de Kunst en Cultuur groeien mee. Uitvoeringsagenda Kunst en Cultuur 2025-2026. Voor iemand als ik, die zich zo langzamerhand had neergelegd bij het gebrek aan serieuze aandacht voor cultuur aan de Zaan en die Zaandam nog vooral waardeerde vanwege de nabijheid van Amsterdam, was het een opmerkelijk document. De agenda is een vervolg op Kunst en Cultuur groeit mee. Uitvoeringsagenda Kunst en Cultuur Zaanstad 2023-2026, maar de toon is een andere. Omdat, voor het eerst, wordt onderkend dat Zaanstad in vergelijking met andere gemeenten – en zeker in vergelijking met andere gemeenten van een vergelijkbare omvang – per hoofd van de bevolking wel erg weinig in cultuur investeert. Omdat, ook voor het eerst, expliciet wordt vastgesteld dat in Zaanstad de culturele basis niet op orde is. En omdat, zonder veel terughoudendheid, duidelijk wordt gemaakt dat het één een gevolg is van het ander. Sterker: er wordt gewaarschuwd dat verdere bezuinigingen op cultuur de al tekort schietende culturele basis verder zullen aantasten.^[1]Kunst en cultuur groeien mee. Uitvoeringagenda Kunst en Cultuur 2025-2026, Zaanstad 4 maart 2025. Cf. Kunst en cultuur groeit mee. Uitvoeringsagenda Kunst en Cultuur Zaanstad 2023-2026, 20 juli 2023.

Een nieuw geluid

Al in de eind 2024 vastgestelde Zaanse Omgevingsvisie werd geconstateerd: ‘Bij het toenemen van het aantal inwoners neemt de behoefte aan maatschappelijke, waaronder ook culturele, voorzieningen toe. We willen een rijk en afwisselend cultureel basisaanbod hebben. Een aanbod dat mee ontwikkelt met de groei van Zaanstad en met de behoeften van de Zaankanters. Het is belangrijk dat er ruimte wordt gereserveerd voor kunst en cultuur.’^[2]Omgevingsvisie gemeente Zaanstad, blz.69. De verantwoordelijke wethouder, Wessel Breunesse, lijkt er inmiddels ook van doordrongen dat Zaanstad op cultureel gebied onderpresteert, maar de mate waarin lijkt hij tegenover de gemeenteraad wat te willen toedekken. De Zaanse €83 per hoofd van de bevolking uit 2023 wordt, voor gemeenten met 150.000-250.000 inwoners, in de Uitvoeringsagenda vergeleken met een cijfer uit 2017.^[3]Uitvoeringsagenda 2025-2026, blz. 3 en 6. Het is een beetje onhandige manier om de grootte van de schande te verbloemen. Gemeenten uit die grootteklasse investeerden in 2017, inderdaad, €154 per hoofd van de bevolking. Maar het CBS (en dus ook de gemeente) heeft latere cijfers. En volgens die laatste cijfers besteedden diezelfde gemeenten in 2023 gemiddeld al €190 per hoofd van bevolking aan cultuur. Exclusief Zaanstad lag dat gemiddelde zelfs op €197.^[4]‘Detaillering cultuurlasten gemeenten en provincies, 2023’, CBS 11 november 2024. Cf. Chris van Koppen, ‘De culturele benchmark 2023’, 27 december 2024; Chris van Koppen, ‘Cultuur aan de … Lees meer Het Zaanse ‘culturele gat’ bedroeg in 2023 dus ruim €18 miljoen. Natuurlijk kunnen er redenen zijn om dat gat niet volledig te dichten, maar de bestuurlijke hygiëne vraagt dan wel om een deugdelijke verklaring. En voor de goede orde: klaplopen op de Amsterdamse infrastructuur is géén deugdelijke verklaring. Al met al valt er dus nog wel wat meer te groeien dan in Kunst en cultuur groeien mee wordt gesuggereerd.
Of dat ook gaat gebeuren? De Uitvoeringsagenda is duidelijk: ‘er [zijn] onvoldoende financiële middelen beschikbaar voor cultuur om een gezonde en toekomstbestendige basis overeind te houden.’ ‘In Zaanstad zijn de basis en de kern, die worden gefinancierd vanuit de cultuurbegroting, op dit moment niet op orde: de afgelopen jaren zijn deze eerder verzwakt dan versterkt, mede door de financiële keuzes die gemaakt zijn.’ Met als gevolg een erg smalle culturele basis, weinig ruimte voor nieuwe initiatieven en bestaande instellingen die te weinig middelen hebben voor een professionele organisatie en voor gebouwbeheer en niet toekomen aan nieuwe uitdagingen. En de Uitvoeringsagenda waarschuwt ook: ‘In de context van mogelijke bezuinigingen is het verder bezuinigen op de basis en de kern van de culturele sector in Zaanstad onverstandig: daarmee komt ook de maatschappelijke meerwaarde onder druk.’^[5]Uitvoeringsagenda 2025-2026, blz. 6. In de Uitvoeringsagenda klinkt dus onmiskenbaar een nieuw geluid, maar of daarmee ook echt een nieuwe lente wordt aangekondigd is de vraag: het is onduidelijk welke financiële stappen de komende jaren gezet gaan worden, de Uitvoeringsagenda definieert de culturele basis niet en wie naar de te ondernemen acties kijkt bekruipt de vraag of het op orde brengen van de culturele basis werkelijk prioriteit krijgt. Ik licht drie zaken uit die mij opvielen.

Bibliotheek

Al in 2022 werd de Wet Stelsel Openbare Bibliotheekvoorziening (WSOB) van kracht. Die wet schrijft voor dat openbare bibliotheken een vijftal functies moeten vervullen ‘die bijdragen aan de persoonlijke ontwikkeling en verbetering van de maatschappelijke kansen van het algemene publiek’: het ter beschikking stellen van kennis en informatie; het bieden van mogelijkheden tot ontwikkeling en educatie; het bevorderen van lezen en het laten kennismaken met literatuur; het organiseren van ontmoeting en debat; en het laten kennis maken met kunst en cultuur.^[6]Wet Stelsel Openbare Bibliotheekvoorziening, artikel 5. In 2023 waren er nog maar 17 gemeenten die niet beschikten over een volwaardige bibliotheek in de zin van de WSOB. Een van die gemeenten was Zaanstad, op afstand de grootste van de 17.^[7]Peter de Graaf, ‘Bieb is back: de tempels van het boek omarmen nieuwe maatschappelijke rol’, De Volkskrant 28 september 2023. Cf. ‘Bibliotheeklocaties en -faciliteiten’, Bibliotheeknetwerk 27 … Lees meer Het probleem (de Zaanse Bieb organiseert geen ontmoeting en debat en draagt niet bij aan de kennismaking met kunst en cultuur) werd al in de Uitvoeringsagenda 2023-2026 gesignaleerd,^[8]Uitvoeringsagenda 2023-2026, blz. 5. maar is sindsdien, ondanks door het Rijk beschikbaar gestelde middelen, nog niet opgelost. In de Uitvoeringsagenda 2025-2026 krijgt het op orde brengen van de bibliotheek nu niet meer dan een ‘gemiddelde’ prioriteit.^[9]Uitvoeringsagenda 2025-2026, blz. 10.

Fair practice

Kunstenaars moeten hun eigen broek ophouden. Dat wordt ze door opdrachtgevers niet altijd makkelijk gemaakt. Iedere kunstenaar kan je verhalen vertellen over opdrachtgevers die voor een appel en een ei op de eerste rij willen zitten, suggereren dat een gratis optreden zo goed is voor hun zichtbaarheid, het om niet beschikbaar stellen van een afbeelding van hun werk zo goed is gegeven het doel dat ermee gediend wordt enz. Zelfs bij opdrachtgevers in de culturele sector zelf (theaters, theatergezelschappen, festivals) zijn de artiesten vaak de sluitpost van de begroting. Het Rijk wil daar paal en perk aan stellen en is met de culturele sector al in 2019 een ‘fair practice code’ overeengekomen, met de bedoeling dat uiterlijk vanaf 2025 Rijk, provincies en gemeenten alleen nog maar subsidies verstrekken wanneer de subsidie-aanvrager zich conformeert aan die code en dus de artiest een ordentelijk honorarium betaalt (‘fair pay’). De meerkosten daarvan op rijksniveau werden ten tijde van het vaststellen van de code al becijferd op zo’n €27 miljoen.^[10]René Goudriaan, ‘Kosten en financiering van fair pay’, Boekman 121 (2019), blz. 29. Toen staatssecretaris Gunay Uslu in de aanloop naar de cultuurplanperiode 2025-2029 eind 2023 de subsidieplafonds voor de Rijkscultuurfondsen, de bis-instellingen en de musea binnen de Erfgoedwet vaststelde kregen zij in totaal €36,4 miljoen extra om fair pay mogelijk te maken.^[11]‘Uslu verhoogt subsidieplafonds fondsen en instellingen voor Fair Pay’, Rijksoverheid 20 november 2023. Inmiddels hadden ook diverse provincies en grote gemeenten uitgezocht wat toepassing van de code voor hun begroting zou betekenen. De diverse onderzoeken en berekeningen wezen uit dat de implementatie van fair pay om 5 à 10% extra middelen vroeg.^[12]René Goudriaan, Wat kost Fair Pay? Een synthese van onderzoek op lokaal niveau naar de meerkosten van Fair Pay, SiRM, Utrecht, 30 april 2023; Richard Geukema, René Goudriaan, Nancy Blaker & … Lees meer De gemeente Zaanstad was zich er al in 2023 van bewust dat hier een uitdaging lag,^[13]Uitvoeringsagenda 2023-2026, blz. 10. maar heeft ook nu nog geen idee van de omvang ervan. In de Uitvoeringsagenda 2025-2026 krijgt het in kaart brengen van de consequenties de prioriteit ‘laag’.^[14]Uitvoeringsagenda 2025-2026, blz. 10. Er zijn veel redenen om daar kritisch over te zijn, maar het staat hoe dan ook op gespannen voet met de ‘hoge’ prioriteit die de gemeente geeft aan ‘stimulering inzet externe fondsen voor kunst & cultuur in Zaanstad’.^[15]Uitvoeringsagenda 2025-2026, blz. 11. Bij in ieder geval de Rijksfondsen zullen Zaanse initiatieven vergeefs aankloppen zolang zij fair practice en fair pay niet op orde hebben.

Cultuurbeoefening

Eind 2024 maakten Rijk, provincies en gemeenten bestuurlijke afspraken om zich gezamenlijk in te zetten voor ‘een sterk ecosysteem voor cultuurbeoefening, waarin iedereen de mogelijkheid heeft een leven lang cultuur te beoefenen’, waarbij de cultuur- en erfgoedbeoefenaars centraal worden gesteld en cultuur nadrukkelijk wordt verbonden met sociaal-maatschappelijke opgaven.^[16]‘Bestuurlijke afspraken cultuurbeoefening 2025-2027’, Staatscourant 10 januari 2025. Cf. ‘Bestuurlijke afspraken over cultuurbeoefening ondertekend door OCW, IPO en VNG’, LKCA 13 januari 2025. Elementen uit deze convenantsafspraken zijn zeker herkenbaar in de Uitvoeringsagenda, maar de nadrukkelijke ‘focus op jeugd’ vraagt wel enige toelichting in relatie tot de afspraak dat gemeenten iedereen de mogelijkheid moeten bieden ‘een leven lang cultuur te beoefenen’. Daarnaast: volgens het convenant moeten gemeenten zich inzetten ‘voor behoud en faciliteren van lokale instellingen, verenigingen en initiatieven op het terrein van cultuurbeoefening.’ Wie dan in de raadsinformatiebrief bij de Uitvoeringsagenda leest dat de gemeente liever in organisaties en activiteiten investeert dan in stenen, zal zich niet direct gerustgesteld voelen.^[17]Raadsinformatiebrief Uitvoeringsagenda Kunst en Cultuur 2025-2026, 6 maart 2025. Ten slotte: gemeenten hebben in het kader van de Wet Overleg Onderwijsachterstanden sinds 2006 een belangrijke regierol bij het bestrijden van onderwijsachterstanden en onderwijssegregatie. Ze worden geacht te waarborgen dat ieder kind de kans krijgt zich goed te ontwikkelen. In de praktijk voeren de meeste gemeenten het door de wet voorgeschreven overleg met kinderopvangorganisaties en schoolbesturen onder naam Lokale Educatieve Agenda.^[18]Over de Lokale Educatieve Agenda: Inspectie van het Onderwijs, Onderwerp van gesprek: Het bestrijden van onderwijsachterstanden en het voorkomen van segregatie. Hoe geven gemeenten invulling aan de … Lees meer In het convenant cultuurbeoefening spraken partijen met elkaar af dat partijen verkennen hoe cultuureducatie in de kansengelijkheidsagenda kan worden geborgd. En dan is toch opvallend dat het woord ‘onderwijs’ in de Zaanse Uitvoeringsagenda niet één keer valt.

Kortom: de Uitvoeringsagenda adresseert het probleem van de Zaanse culturele armoede, maar er moet nog wel wat water door de Zaan voordat de culturele basis daadwerkelijk op orde is. En zoals we weten: als de Zaan al stroomt, dan stroomt hij langzaam en vrijwel niet uit zichzelf.