Nogmaals: Cultuur aan de Zaan

Toen ik vorige week schreef over de positie van Zaanstad in de ‘nationale cultuur-benchmark’,^[1]Chris van Koppen, Cultuur aan de Zaan – een benchmark, 29 september 2023. ging het mij niet in de eerste plaats om de hoogte van de Zaanse cultuurbegroting, maar om het argument waarmee wethouder Wessel Breunesse die hoogte verdedigde: ‘Zaanstad is nu eenmaal geen stad maar een verzameling van dorpen en een stad.’^[2]Piet Bakker, ‘Wethouder Breunesse: evenementen-vergunning moet eenvoudiger’. De Orkaan 26 september 2023. Dat is een ondeugdelijk argument. Als je aan de ruimtelijke configuratie van Zaanstad al argumenten wil ontlenen voor een van het gemiddelde afwijkende cultuurbegroting, dan pleit die eerder voor meer dan minder uitgaven.
Het is, zo schreef ik ook, het recht van democratisch gekozen bestuurders om weinig, minder of zelfs niets aan cultuur uit te geven. Is dan de uitslag van de laatste gemeenteraadsverkiezingen voldoende democratische legitimatie? Laat die zien dat kiezers in meerderheid het niet nodig vinden om meer geld uit te geven aan cultuur en tevreden zijn met het huidige aanbod? Dat is, denk ik, te makkelijk. Het cultuurbeleid was voor geen enkele van de deelnemende partijen inzet van de verkiezingen. Het is de vraag of er ook maar één partij is die zich bewust is van de Zaanse positie in de nationale cultuur-benchmark. Ik betwijfel zelfs over wethouder Wessel Breunesse zich ervan bewust was. Je mag veronderstellen dat hij anders toch wel een minder onbenullige reactie paraat had gehad.

Is €77 veel?

Voor sommigen is de €77 per hoofd van de bevolking per jaar nog veel te veel. Kan het niet nog een onsje minder?
Eerst maar eens: wat wordt er eigenlijk betaald van die €77? Het CBS maakt onderscheid tussen vier hoofdcategorieën:
* De grootste post is overal ‘cultuurpresentatie, cultuurproductie en cultuurparticipatie’. In Zaanstad gaat dan om €45 per inwoner per jaar, voor onder meer het Zaantheater, het filmhuis De Fabriek, Fluxus, maar ook voor kunst in de openbare ruimte, en voor de subsidiëring van allerhande culturele evenementen en om de ondersteuning een indrukwekkend aantal amateurgezelschappen. Het is de moeite waard daarvoor het subsidieregister van de gemeente te raadplegen. In dat register zie je ook dat de gemeente wel inkomensondersteuning geeft, maar niet aan kunstenaars en niet uit de cultuurbegroting. Anders dan veel mensen schijnen te denken, moeten kunstenaars (niet alleen in Zaanstad overigens) al heel lang zelf hun broek ophouden.
* Post nummer twee is ‘musea’, in Zaanstad goed voor €13 per inwoner per jaar. Uiteraard gaat het grootste deel van dat bedrag naar het Zaans Museum.
* Gemeenten worden daarnaast geacht bij te dragen aan het behoud en het zichtbaar en beleefbaar maken van cultureel erfgoed (historische gebouwen, historische stads- en dorpsgezichten, industrieel erfgoed, immaterieel erfgoed). De gemeente Zaanstad heeft het CBS laten weten daarvoor de afgelopen jaren geen middelen te hebben vrijgemaakt
* Ten slotte de categorie ‘media’, in Zaanstad goed voor €21 per hoofd van de bevolking per jaar. Dat geld gaat vooral naar de bibliotheek (€20) en een klein beetje de lokale omroep (€1 dus, sinds dit jaar voor De Orkaan).^[3]Detaillering cultuurlasten gemeenten en provincies 2020-2021. CBS 11 november 2022.

Minder?

Kan het minder?
Niet als je het huidige voorzieningenniveau in stand wil houden. Sterker, dan liggen er substantiële uitdagingen.
Die betreffen in de eerste plaats de bibliotheek. In de Uitvoeringsagenda Kunst en Cultuur Zaanstad 2023-2026 constateert de gemeente dankbaar dat het Rijk middelen beschikbaar stelt als impuls om er voor te zorgen dat De Bieb van de Zaanstreek gaat voldoen aan alle vijf de wettelijke functies uit de Wet Stelsel Openbare Bibliotheekvoorziening (WSOB).^[4]Uitvoeringsagenda Kunst en Cultuur Zaanstad 2023-2026, 20 juli 2023, blz. 5. De Volkskrant berichtte er onlangs wat duidelijker over: er zijn 17 gemeenten die niet beschikken over een volwaardige bibliotheek in de zin van de WSOB. Een van die gemeenten is Zaanstad, op afstand de grootste van de 17.^[5]Peter de Graaf, ‘Bieb is back: de tempels van het boek omarmen nieuwe maatschappelijke rol’, De Volkskrant 28 september 2023. Cf. ‘Bibliotheeklocaties en -faciliteiten’, Bibliotheeknetwerk 27 … Lees meer En uiteraard is het fijn dat het Rijk nu de helpende hand biedt, maar er zal structureel meer geld nodig zijn om er, na de reparatie, voor te zorgen dat De Bieb aan de wettelijke vereisten blijft voldoen.
Daarnaast: kunstenaars moeten hun eigen broek ophouden. Dat wordt ze door opdrachtgevers niet altijd makkelijk gemaakt. Iedere kunstenaar kan je verhalen vertellen over opdrachtgevers die voor een appel en een ei op de eerste rij willen zitten, suggereren dat een gratis optreden zo goed is voor hun zichtbaarheid, het om niet beschikbaar stellen van een afbeelding van hun werk zo goed is gegeven het doel dat ermee gediend wordt enz. Zelfs bij opdrachtgevers in de culturele sector zelf (theaters, theatergezelschappen, festivals) zijn de artiesten vaak de sluitpost van de begroting. Het Rijk wil daar paal en perk aan stellen en is met de sector al vier jaar geleden een ‘fair practice code’ overeengekomen. Het is de bedoeling dat vanaf 2025 Rijk, provincies en gemeenten alleen nog maar subsidies verstrekken wanneer de subsidie-aanvrager zich conformeert aan die code en dus de artiest een ordentelijk honorarium betaalt (‘fair pay’). Landelijk zijn de meerkosten daarvan becijferd als zo’n €27 miljoen.^[6]René Goudriaan, ‘Kosten en financiering van fair pay’, Boekman 121 (2019), blz. 29. Diverse gemeenten hebben inmiddels uiteraard in kaart gebracht wat het voor hun begroting betekent. In Amsterdam denkt de Kunstraad dat het om minimaal €2,1 miljoen gaat,^[7]Nieuw Amsterdams Peil, ‘Minimale meerkosten Fair Practice Code’, Amsterdamse Kunstraad, 13 december 2019. in Rotterdam telt het op tot €7,2 miljoen.^[8]René Goudriaan, Meerkosten en subsidies voor fair pay bij Rotterdamse culturele instellingen. Een subsidiesysteem voor meerjarige gesubsidieerde instellingen in het Cultuurplan 2021-2024. Utrecht, 1 … Lees meer De gemeente Zaanstad is zich er wel van bewust dat hier een uitdaging ligt, maar lijkt geen idee te hebben van de omvang ervan.^[9]Uitvoeringsagenda Kunst en Cultuur Zaanstad 2023-2026, 20 juli 2023, blz. 10. Maar als een paal boven water staat dat ‘fair pay’ voor tal van festivals en manifestaties de nekslag is als er niet meer subsidie beschikbaar komt. Daar help geen versoepeling van het vergunningenbeleid aan.

Een vitale stad?

Minder is dus lastig. Tenzij we bereid zijn diep te snijden in het voorzieningenniveau. Het Zaantheater te sluiten. De deuren van het Zaans Museum dicht te doen. Alle amateurverenigingen aan zichzelf over te laten. Om maar wat suggesties te doen. Dat scheelt geld. Maar het kost ook geld: omdat de horeca lijdt onder het verminderen van culturele activiteiten, Q-Park het gebruik van zijn parkeerlocaties zal zien verminderen, en de waarde van huizen zal dalen, omdat, geloof het of niet, die waarde samenhangt met de nabijheid van culturele hotspots. Het is goed om in deze context ook nog even te herinneren aan een rapport van de Algemene Rekenkamer uit 2019, waarin werd geconstateerd dat het bezuinigingsbeleid van het eerste kabinet-Rutte, met Halbe Zijlstra als verantwoordelijke voor een korting van zo’n 20% op de cultuurbegroting, per saldo de Nederlandse concurrentiepositie niet heeft versterkt, maar integendeel aangetast.^[10]Algemene Rekenkamer, Staat van de Rijksverantwoording 2018. Den Haag, 15 mei 2019. De Rekenkamer bevestigde daarmee de voorspelling van Gerard Marlet, econoom en historicus en verbonden aan de universiteiten van Utrecht en Groningen, bij de introductie van de editie 2011 van de Atlas voor Gemeenten, over ‘de waarde van cultuur voor de stad’, dat de macro-economische schade van de toen door staatssecretaris Halbe Zijlstra aangekondigde bezuinigingen een veelvoud zou bedragen van het bezuinigde bedrag. Voor wie dat wil: er kan moeiteloos een boekenkast worden gevuld met rapporten en wetenschappelijke studies die laten zien hoe relevant cultureel aanbod is voor de leefbaarheid en de economische vitaliteit van een stad.^[11]Een selectie: Henri de Groot, Gerard Marlet, Coen Teulings, Wouter Vermeulen, Stad en land, Den Haag 2010; Richard Florida, The Rise of the Creative Class, New York 2002; idem, The Flight of the … Lees meer

Meer?

Maar dat kunnen we uiteraard allemaal negeren en er voor kiezen Zaanstad te positioneren als een achterstandswijk van Amsterdam. Mijn keuze zou het niet zijn.
Wat dan wel? Laten we eens beginnen met die andere buitenwijk van Amsterdam, Amstelveen, als benchmark te nemen. Daar is per jaar €105 per hoofd van de bevolking voor cultuur beschikbaar. Voor Zaanstad zou dat uiteindelijk leiden tot zo’n extra €4,5 miljoen voor cultuur. Waar dat dan aan besteed moet worden? Natuurlijk: zorg ervoor dat ook in Zaanstad kunstenaars een redelijke vergoeding krijgen voor dat wat ze doen. Maar vooral: maak allereerst de basis in orde. Zorg voor een adequate bibliotheekvoorziening, bereikbaar voor alle inwoners in de stad. Zorg daarnaast voor een adequate ondersteuning van het cultuuronderwijs en voor een breed, voor in ieder geval alle Zaanse jongeren, toegankelijk buitenschools cultuuraanbod, een aanbod dat kinderen, ongeacht hun achtergrond, in staat stelt hun culturele talenten te ontwikkelen. Niet voor niets citeerde minister Ingrid van Engelshoven in 2018 in haar ‘cultuurvisie’ Cultuur in een open samenleving instemmend toenmalig SCP-directeur Kim Putters: ‘Cultuur is “niet het sluitstuk op de basisschool, maar misschien wel de kern voor de ontwikkeling van jonge mensen.”’^[12]Ingrid van Engelshoven, Cultuur in een open samenleving (Den Haag 2018), blz. 8. De aangewezen instrumenten daarvoor zijn de Lokale Educatieve Agenda (het platform waarop de gemeente het wettelijk voorgeschreven gesprek met onderwijsinstellingen voert ter bestrijding van onderwijsachterstanden en onderwijssegregatie en dat, succesvolle gemeenten laten het zien, heel goed kan dienen als basis voor overkoepelend jongerenbeleid), een krachtig centrum voor de kunsten (lees: een gerevitaliseerd Fluxus, dat kan functioneren als thuisbasis en ankerplaats voor iedereen die professioneel werkzaam is in het domein van amateurkunst en cultuureducatie, waar het volledige culturele spectrum kan worden bediend en zo een breed en gevarieerd publiek kan worden bereikt en bediend) en in alle wijken actieve cultuurcoaches, die de verbinding leggen tussen de wijk en de scholen in de wijk en verantwoordelijk zijn voor programma’s en activiteiten die bijdragen aan de culturele loopbaan en de brede talentontwikkeling van kinderen. Om jongeren een breder perspectief te geven en zo te helpen zich te ontwikkelen tot sterke persoonlijkheden die vanuit hun specifieke talenten en met vertrouwen hun eigen plek weten te vinden in de maatschappij.^[13]Chris van Koppen, Cultuur: de kern voor de ontwikkeling van jonge mensen!, 1 september 2023.