Literatuur, spiegel van de samenleving

In een lezing, ‘Tussen longlist en shortlist’, reflecteerde Sheila Sitalsing, voorzitter van de jury van de Libris-prijs 2025, op stand van de Nederlandse literatuur aan de hand van de 183 romans die voor de prijs waren ingezonden: ‘er is weinig grote wereld in de Nederlandse roman van 2024. […] de introspectie overheerst. Veel zelfreflectie, veel selfcare, veel persoonlijke tragiek, veel familiedynamiek, we vermoeden hier en daar zelfs een familieopstelling. De complexe jeugd in een disfunctioneel gezin blijft een goudmijn voor schrijvers. We hebben vooral heel veel moeilijke vaders leren kennen, gewelddadige vaders, vaders die evident getikt zijn en ook hartverwarmende vaders die het ingewikkeld vinden om vader te zijn.’^[1]Sheila Sitalsing, ‘Tussen longlist en shortlist’, 13 februari 2025. En toen de boekenredacties van NRC en De Standaard deze maand probeerden een balans op te maken van de Nederlandse literatuur in het eerste kwart van de 21^e eeuw en samen met experts een top 50 samenstelde van de beste boeken van de afgelopen 25 jaar,^[2]‘De 50 beste Nederlandstalige boeken van de 21ste eeuw’, NRC 7 maart 2025. was het afrondende oordeel kritisch: ‘Wie terug redeneert naar de vorige eeuw ziet aan de lijst dat het (vaak gereformeerde) huis-tuin-en-keuken realisme van de 20ste eeuw haar nadagen beleeft, maar ook dat de blik nog steeds vaak naar binnen is gekeerd. Het wereldbeeld, zoals dat in de 20ste eeuw naast dat realisme werd geformuleerd door schrijvers die zich ook op de opiniepagina’s roerden omdat ze meenden de wereld te kunnen veranderen of anders toch minstens nog een keer moesten waarschuwen, lijkt meer uitzondering dan standaard geworden en vaker een uiting te vinden in de zogeheten “autofictie”.’^[3]‘Wie wil weten waar de wereld naartoe gaat, moet romans lezen’, NRC 11 maart 2025. Het is een klacht die ook de boekhandel al langer laat horen. Het zou een van de oorzaken zijn van de verschuivingen in de boekenverkoop, van fictie naar non-fictie en van Nederlandstalig naar Engelstalig.
‘Schrijvers’, aldus NRC, ‘mogen schrijven waarover ze willen, maar om die koper van het Engelstalige boek terug te winnen, is de blik naar buiten wellicht een optie. In de Engelstalige literatuur wordt het wereldbeeld of vergezicht – van oudsher –minder geschuwd in romans. Nu de wereld zich op een kantelpunt bevindt, waarbij velen vrezen dat die de verkeerde kant opvalt, hebben lezers niet alleen behoefte aan een wereld vol verhalen, maar ook aan verhalen vol wereld. Niet om ons de weg te wijzen, maar om een lichtje te bieden in waar we naartoe gaan.’
Ik ben geneigd het erg met NRC eens te zijn. Want inderdaad: ‘Wie […] wil weten waar de wereld naartoe gaat, moet juist romans lezen. Daar wordt niet alleen een tijdsbeeld gegeven, maar – net als in andere kunsten – wordt ook vroegtijdig nagedacht over waar de wereld naartoe gaat of wat we dreigen te verliezen. Een schrijver hoeft immers niet neutraal te zijn, waardoor die eerder dan anderen de wereld kan opschudden met een wereldbeeld, een vergezicht of reflectie.’
En toch…

Relativering

Afgelopen week maakte de jury van de Libris-prijs 2025 haar shortlist bekend: boeken van Maurits de Bruijn, Guido van Heulendonk, Falun Ellie Koos, Safae el Khannoussi, Marijke Schermer en Joost de Vries. En waar voorzitter Sitalsing in februari de romans waarin de ‘grote wereld’ bestaat nog had aangeduid als ‘uitzonderingen’, constateerde de jury als geheel nu ‘dat de Nederlandse literatuur springlevend is. Dat ze een broedplaats is voor nieuwe stemmen van geweldige debutanten van wie we hopelijk nog veel zullen horen. Dat ze zich continu vernieuwt, in vertelvormen en in thematiek. Dat het ouderwets vertellen van een goed verhaal hogere kunst is. Dat wat vroeger nog in hokjes werd gestoken – migrantenliteratuur, queerliteratuur, vrouwenliteratuur – zich met kracht uit die hokjes heeft bevrijd. (Die hokjes hadden er natuurlijk nooit moeten zijn, steek ze in de fik). Dat er veel introspectie en duisternis is in de Nederlandstalige roman, maar dat er godzijdank genoeg te lachen en/of te schelden valt.’^[4]‘Juryrapport Nominaties Libris Literatuur Prijs 2025’, 10 maart 2025. Uitzonderingen? Laten we wel wezen: naast de inderdaad grote aantallen romans waarin auteurs aan een vorm van persoonlijke Vergangenheitsbewältigung doen, waren er de afgelopen jaren wel degelijk de ‘grote verhalen’. In de woorden van Sitalsing: romans waarin een vluchteling rondloopt, een oorlog doorschemert, waarin het gaat over martelingen en dictaturen, of over de verwoestende kracht van de natuur die terugslaat, of over de bio-industrie en ecoterrorisme, of over de politiek rond de baarmoeder. Ze zijn er: romans ‘van de grote greep, die door een eeuw wereldgeschiedenis heen wandelen, of door een paar eeuwen kunsthistorie, of die zich bewegen tussen Amsterdam, Parijs en Casablanca.’ Dus inderdaad: ‘De grote wereld bestaat, ook in de roman.’ Lees Arnon Grunberg, lees Stefan Hertmans, lees Tommy Wieringa, lees Ilja Leonard Pfeiffer, lees good old Cees Nooteboom. Lees, op de shortlist van de Libris-prijs, Oroppa van Safae el Kannoussi. De onbetwiste nummer 1 in de NRC top-50 was Anjet Daanje, die in Het lied van ooievaar en dromedaris, net als eerder in De herinnerde soldaat en in Delle Weel, speelt met het hoogst actuele thema van identiteit, laat zien hoe identiteit een product is van onze verbeelding, maakbaar, veranderlijk en altijd gelaagd.
Bovendien: naast de roman, die geacht wordt literaire fictie te zijn (maar soms akelig dicht bij non-fictie komt), is er het steeds populairdere genre van de literaire non-fictie, de boeken van Geert Mak, David Van Reybrouck, Annejet van der Zijl, Bart Van Loo, Judith Koelemeier, Roxanne van Ieperen. NRC stelt terecht vast dat juist deze non-fictie grote verhalen wil vertellen. Des te opvallender is het dat literaire jury’s er tot nu toe aan voorbij gaan, de voorkeur lijken te geven aan ‘introspectie en duisternis’. Maar wie kijkt naar de lijst van laureaten bekroond met de Gouden Ganzenveer, met, naast Babs Gons, Nelleke Noordervliet, Abdelkader Benali en Antjie Krog, ook Ian Buruma, Margot Dijkgraaf, Jan Brokken en Bart Van Loo, krijgt een heel ander beeld van de stand van de Nederlandse letterkunde. De Gouden Ganzenveer profileert zich ook niet als literaire prijs, maar, breder, als ‘culturele prijs die jaarlijks wordt toegekend aan iemand voor haar of zijn belangrijke bijdrage aan de Nederlandse geschreven taal of taalcultuur’.

Verklaring?

Daarnaast: juist wie literatuur (of het oordeel van literaire jury’s over die literatuur) als spiegel van de samenleving ziet, zou zich niet moeten verbazen over het naar binnen gerichte karakter van  veel van wat hier geschreven wordt. We willen het niet weten, maar Nederland is altijd een conservatief land geweest, waar kooplieden en boeren de toon zetten. De Nederlandse belangstelling voor de wereld reikte daarbij zelden verder dan de mogelijkheden geld aan die wereld te verdienen. In de internationale politiek koos Nederland na 1713 voor ‘afzijdigheid’. Er was een Tweede Wereldoorlog nodig om een einde te maken in de in die afzijdigheid gewortelde neutraliteitspolitiek. En in de jaren daarna werd Europa, ondanks de ‘ever closer union’, toch vooral beleefd als een economisch vehikel, waarin Nederlanders zich profileerden als kruideniers en boekhouders, heel geïnteresseerd in wat ze in Europa konden halen, bij voorkeur niet thuis als er iets gebracht moest worden. Achtereenvolgende Nederlandse ministers van financiën, met een scherp oog voor het heilige eigen belang op de korte termijn, ontleenden er een grote binnenlandse populariteit en een dubieuze internationale reputatie aan. Mark Rutte, jarenlang het Nederlandse gezicht in de wereld, viel het grootste deel van zijn politieke carrière zelden te betrappen op een grote liefde voor Europa. Voor hem was Brussel vooral ‘een bodemloze put’.^[5]Mark Rutte op 1 juni 2010 in Brussel. Cf. Jan Werts, ‘Rutte: euroscepticus en tegelijk EU-topbemiddelaar’, De Nederlandse Grondwet 29 juli 2022; Adriaan Schout en Michiel Lanting, ‘Rutte en de … Lees meer  En in de huidige politieke constellatie regeert de navelstaarderij voluit. In dezelfde week waarin NRC zich bezorgd toonde over de stand van de Nederlandse literatuur, toonde een meerderheid in de Tweede Kamer, inclusief drie van de vier regeringspartijen, zich volstrekt ongeïnteresseerd in geopolitiek. Ze wees de Europese plannen voor de financiering van de versterking van de gezamenlijke defensie af. Zoals Marcia Luyten in de Volkskrant constateerde: ‘Een aanval op Riga of Warschau hindert minder dan een euro te veel naar Rome of Madrid. Terwijl Rusland zijn wapenproductie opschroeft en onafgebroken Oekraïne bombardeert, verzandt hier het debat in spreadsheets en verkeerd begrepen eigenbelang over begrotingsdiscipline.’^[6]Marcia Luyten, ‘Politici die claimen “de Nederlander op één” te zetten, leveren hem uit aan de machtslust van Trump en Poetin’, de Volkskrant 11 maart 2025. Of in de woorden van schrijver Tommy Wieringa: ‘Ingeklemd tussen de cholera en de pest verliest Nederland zich in boekhoudkundige haarkloverijen’.^[7]Tommy Wieringa, ‘Nederland verliest zich in boekhoudkundige haarkloverijen, ten koste van onszelf en Oekraïne’, de Volkskrant 13 maart 2025.