Cultuur aan de Zaan: benchmark 2023

Ruim een jaar geleden schreef ik hier over cultuur aan de Zaan. Aanleiding was een bijeenkomst, 25 september 2023 in Café De Fabriek, waar werd gediscussieerd over het Zaanse cultuurbeleid. Wethouder Wessel Breunesse (GroenLinks) werd toen geconfronteerd met de ‘nationale cultuur-benchmark’, de door het CBS in het Onderzoek detaillering cultuurlasten gemeenten en provincies verzamelde cijfers over gemeentelijk en provinciaal cultuurbeleid. Die lieten zien dat waar de veertien Nederlandse gemeenten met tussen de 150.000 en 250.000 inwoners in 2021 per hoofd van de bevolking gemiddeld €172 in cultuur investeerden, Zaanstad (nummer 13 van de veertien) in die ‘divisie’ hekkensluiter was met niet meer dan €77 per hoofd van de bevolking. De wethouder werd door de cijfers verrast, maar besloot er niet wakker van te liggen. ‘Zaanstad is nu eenmaal geen stad, maar een verzameling van dorpen en een stad.’ Dat Zaanstad zich daarmee inmiddels niet meer onderscheidt van willekeurig welke Nederlandse gemeente deed even niet ter zake.^[1]Piet Bakker, ‘Wethouder Breunesse: evenementen-vergunning moet eenvoudiger’, De Orkaan 26 september 2023; Chris van Koppen, ‘Cultuur aan de Zaan – een benchmark’, 29 september 2023; Chris … Lees meer

Landelijke cijfers

Inmiddels publiceerde het CBS de cijfers over 2023. Landelijk zijn de cultuuruitgaven van gemeenten in 2023 10,1% hoger dan in 2021. Gecorrigeerd voor de bevolkingsgroei gaat het om een stijging van iets meer dan 8%. Per hoofd van de bevolking namen de gemeentelijke uitgaven toe van €117,71 naar €127,42. Maar het CBS stelt vast: deze verhoging houdt geen gelijke tred met de inflatie. Die beliep ten opzichte van 2021 ruim 14%. Het aandeel van cultuur in de gemeentelijke begrotingen kalft ook langzaam af: van 3,2% in 2017 en 2019 via 3,1% in 2020 en 2021 naar 3% in 2023. En dat ondanks het feit dat de gemeentelijke cultuurbaten fors zijn gestegen en zich weer bevinden op het niveau van 2019, voor de coronacrisis.
Gemeenten zijn in ons cultuurbestel de belangrijkste financier. Maar niet alle gemeenten dragen in dezelfde mate bij. In grote lijnen: hoe groter een gemeente hoe hoger de cultuurbegroting en, belangrijker, hoe hoger het bedrag dat een gemeente per hoofd van de bevolking aan cultuur besteedt.^[2]‘Detaillering cultuurlasten gemeenten en provincies, 2023’, CBS 11 november 2024. Cf. Chris van Koppen, ‘De culturele benchmark 2023’, 27 december 2024.

Aan de Zaan

Hoe doen de Zaanse gemeenten het in deze tweejaarlijkse benchmark? Eerst de cijfers.

Een paar zaken vallen dan meteen op. Wormerland heeft zijn cultuurbegroting meer dan gehalveerd. Het armlastige Oostzaan daarentegen investeert per hoofd van de bevolking inmiddels meer dan twee keer zoveel in cultuur als het veel grotere Zaanstad. Daar moeten ze in Oostzaan misschien nog eens over nadenken als het gaat over de toekomst van de gemeente: hoe veilig is de Oostzaanse culturele infrastructuur wanneer de gemeente op zou gaan in Zaanstad?
Wat ook opvalt is dat Oostzaan de enige Zaanse gemeente is die boven het landelijk gemiddeld presteert en dat Zaanstad structureel en Wormerland inmiddels ook binnen de eigen ‘divisie’ royaal beneden het voor die divisie geldende gemiddelde presteert.

Zaanstad: een onderscheidende prestatie

Met name de prestatie van Zaanstad is, opnieuw, onderscheidend. Weliswaar waren de cultuuruitgaven in 2023 hoger dan in 2021, maar de stijging lag onder het landelijk gemiddelde en bleef ver achter bij de inflatie. Met ruim 159.000 inwoners was Zaanstad in 2023 de zeventiende gemeente van ons land. In de categorie van (veertien) gemeenten met tussen de 150.000 en 250.000 inwoners prijkt Zaanstad met zijn €83 per hoofd van de bevolking (minder dan de helft van het gemiddelde in deze ‘divisie’) strak onderaan. De gemeente investeert heel veel minder dan het kleinere Den Bosch (€204) en dan het nauwelijks grotere Enschede (€168), Haarlemmermeer (€153), Haarlem (€234) of Amersfoort (€196). Ook binnen het bredere verband van de G40,^[3]Alkmaar, Almelo, Almere, Amersfoort, Apeldoorn, Arnhem, Bergen op Zoom, Breda, Delft, Deventer, Dordrecht, Eindhoven, Emmen, Enschede, Gouda, Groningen, Haarlemmermeer, Haarlem, Helmond, Hengelo, … Lees meer een netwerk van 41 (middel)grote gemeenten, is Zaanstad hekkensluiter, met alleen Lelystad (ruim 83.000 inwoners, €92 per hoofd van de bevolking) en Emmen (bijna 109.000 inwoners, €90 per hoofd van de bevolking) in zijn nabijheid. Zaanstad presteert zelfs niet op het niveau van gemeenten met tussen de 50.000 en 100.000 inwoners – die investeren gemiddeld €109 per hoofd van de bevolking. In de rangorde van alle Nederlandse gemeenten staat Zaanstad op een met Almelo (bijna 74.000 inwoners) en Venray (bijna 45.000 inwoners) gedeelde 112^e plaats.^[4]Chris van Koppen, ‘Gemeentelijk cultuurbeleid: benchmark 2023’, 31 december 2024. En voor wie geïnteresseerd is in de details: Zaanstad presteert slecht op vrijwel alle onderdelen van de culturele benchmark.

Zelfs het feit dat Zaanstad een van de zeventien gemeenten in Nederland is (en van die zeventien op afstand de grootste) die niet voldoen aan de eisen die de Wet Stelsel Openbare Bibliotheekvoorziening stelt,^[5]‘Bibliotheeklocaties en -faciliteiten’, Bibliotheeknetwerk 27 juli 2023. Cf. Peter de Graaf, ‘Bieb is back: de tempels van het boek omarmen nieuwe maatschappelijke rol’, De Volkskrant 28 … Lees meer is blijkbaar geen reden voor additionele investeringen. Uiteraard dringt zich dan de vraag op hoe de gemeente denkt om te gaan met de verplichtingen die voortvloeien uit het convenant dat Rijk, provincies en gemeenten eind 2024 sloten om in te zetten op ‘een sterk ecosysteem voor cultuurbeoefening, waarin iedereen de mogelijkheid heeft een leven lang cultuur te beoefenen’, waarbij de cultuur- en erfgoedbeoefenaar centraal wordt gesteld en cultuur nadrukkelijk wordt verbonden met sociaal-maatschappelijke opgaven.^[6]‘Bestuurlijke afspraken cultuurbeoefening 2025-2027’, Staatscourant 10 januari 2025. Cf. ‘Bestuurlijke afspraken over cultuurbeoefening ondertekend door OCW, IPO en VNG’, LKCA 13 januari 2025. Linksom of rechtsom vraagt ook dat om een serieuze gemeentelijke inspanning.

‘GA TERUG’

In 2000 maakte ik in opdracht van de gemeente een boek met foto’s van Karel Tomeï: Boven de Zaan. Zaankanter Rob Vreeken, journalist bij de Volkskrant, schreef in zijn inleiding: ‘Het is alsof overal langs de toegangswegen tot de Zaanstreek verkeersborden zijn geplaatst die gewoonlijk alleen zijn bedoeld voor spookrijders: rood met een witte streep en de oproep: GA TERUG.'^[7]Karel Tomeï & Rob Vreeken, Boven de Zaan (Wormer, 2000), blz. 8. Dat lijkt, alles overziend, ook de boodschap aan Zaanse cultuurliefhebbers. Nog onlangs pleitte iemand op De Orkaan voor sloop van het Zaantheater: ‘Amsterdam ligt nog geen 20 min verder op met een overvloed aan prachtige oude theaters, en is een gezelligere stad om nog wat voor en na een voorstelling te drinken’.^[8]Commentaar van A. Veduyn op Piet Bakker, ‘Is slopen Zaantheater “duurzaam”? #feitencheck’, De Orkaan 4 oktober 2024. En hotels in Zaandam laten er sowieso geen misverstand over bestaan dat het vooral de nabijheid van Amsterdam is die van Zaandam een aantrekkelijke verblijfplaats maakt.

Nu kan je een Zaankanter niet heviger beledigen dan Zaanstad af te doen als een voorstad van Amsterdam. Maar het is de werkelijkheid: Zaanstad is in cultureel opzicht weinig meer dan een arme buitenwijk van Amsterdam. Waarbij dan moet worden aangetekend dat Amsterdam investeert in zijn eigen culturele achterstandswijken, maar uiteraard niet in het zelfstandige Zaanstad..
Aan de Zaan is cultuur simpelweg geen politieke prioriteit. Er is nauwelijks bewustzijn van de bestaande achterstanden, laat staan dat er een serieuze poging wordt gedaan er een rechtvaardigende verklaring voor te geven. Het vertaalt zich in een magere visie op cultuur. Vergelijk de cultuurvisie Zaanstad bruist!, uit 2019, met de een jaar later tot stand gekomen sportvisie, Een leven lang plezier beleven aan sport! Dat ‘leven lang’ ontbreekt in de cultuurvisie, anders dan sporteducatie is cultuureducatie een louter binnenschoolse activiteit. Sporttalenten worden door de gemeente ondersteund. Als toezichthouder bij het St. Michaël College heb ik van dichtbij mee mogen maken hoe de gemeente zich druk maakt over de facilitering van de aspirant-miljonairs bij de jeugdopleiding van AZ. Zaanse cultuurtalenten kunnen van een dergelijke ondersteuning alleen maar dromen.^[9]Zaanstad bruist! Cultuurvisie Zaanstad 2019-2030, Zaanstad z.j.; Zaanse sportvisie 2020-2040. Een leven lang plezier beleven aan sport!, Zaanstad 2020 (nr. 3109)

Fietsenstalling

In 2018 haalde de gemeenteraad van Zaanstad een streep door de plannen voor een cultuurcluster aan het Stadhuisplein. Tegenstanders van de plannen maakten zich onder meer zorgen over de structurele wissel die het cluster zou kunnen trekken op de Zaanse cultuurbegroting. Die zorgen waren begrijpelijk. Maar het échte probleem werd in de discussie niet benoemd: de laagte van de Zaanse cultuurbegroting. Straks verrijst op de voor het cultuurcluster gereserveerde plek een fietsenstalling. Als duurzaam monument voor de Zaanse culturele armoede.